English | Français | Deutsche | Español | Meer talen

Met een groeiend aantal windparken is de Noordzee het middelpunt van de energietransitie. Steeds meer Russische onderzeeërs en marineschepen azen op het saboteren van onderzeese kabels, maar een Haags veiligheidsplan voor de Noordzee is er nog niet.

Reden tot zorg

Met groot ceremonieel vertoon gaf Ank Bijleveld afgelopen september tijdens een commando-overdracht een van haar laatste toespraken als minister van Defensie. Na een korte introductie wond ze er geen doekjes om: ‘De aanwezigheid van Russische onderzeeërs op de Noordzee is reden tot zorg. Soms vertonen zij verdacht gedrag, wat erop kan duiden dat mogelijk datakabels worden afgetapt met vitale informatie over onze economie en veiligheid.’

Volgens Bijleveld is de activiteit van de Russen een van de voorbeelden van hoe Nederland ‘iedere dag en iedere nacht wordt bedreigd’. Bijleveld: ‘Dat is geen pessimisme, maar realiteit.’

De toespraak van de minister laat de Nederlandse politiek niet onbewogen; enkele dagen later vragen VVD-kamerleden Jeroen van Wijngaarden en Queeny Rajkowski om nadere toelichting op Bijlevelds uitspraken. Minister Henk Kamp, die als Bijlevelds opvolger de vragen beantwoordt, is net als zij opvallend open: de Russen zouden met name geïnteresseerd zijn in de onderzeese infrastructuur, en deze infrastructuur al in kaart aan het brengen zijn voor mogelijke toekomstige sabotageacties.

In de maanden daarna raken de ontwikkelingen in een stroomversnelling. In november verdwijnt in Noorwegen ruim vier kilometer aan hightech-communicatiekabels van de zeebodem. Het Noorse Institute of Marine Research doet aangifte bij de politie en vindt later stukken van de kabel terug op 11 kilometer afstand. Een natuurlijke oorzaak lijkt uitgesloten. ‘De kabel is door iets of iemand losgetrokken,’ zegt het Institute of Marine Research in een persbericht.

Boodschap aan de NAVO

Begin dit jaar waarschuwt het hoofd van de Britse strijdkrachten in The Guardian voor Russische activiteit in de buurt van onderzeese kabels. Hij dreigt met oorlog als de Russen het in hun hoofd halen kabels te saboteren. Dit weerhoudt Rusland er niet van om een paar weken later – vlak voor de Russische inval in Oekraïne – een militaire oefening te houden boven de internetkabels die Europa met de Verenigde Staten verbinden.

De oefening vindt vlak voor de Ierse kust plaats en volgens de Ieren is de boodschap aan de NAVO dan ook helder: Rusland kan de onderzeese kabels doorknippen wanneer het maar wil.

Ook op cybergebied is het onrustig. Wanneer Rusland eind februari Oekraïne binnenvalt, worden 5800 Duitse windmolens getroffen door een cyberaanval. De turbines zijn tijdelijk niet meer op afstand bestuurbaar.

Een maand later wordt opnieuw een Duits bedrijf getroffen. Deze aanval werd opgeëist door hackersgroep Conti, die volgens de Wall Street Journal hun steun hebben uitgesproken voor de Russische overheid. 2000 windmolens vallen een dag uit. Ter vergelijking: in heel Nederland stonden in 2021 ruim 2600 windmolens, op land en zee.

Terwijl de spanningen in Noorwegen, Ierland, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk oplopen, presenteert minister voor Klimaat en Energie Rob Jetten in Nederland zijn nieuwe plannen voor de Noordzee. In 2030 zal windenergie op zee onze grootste bron van duurzame elektriciteit zijn, vertelt de trotse minister in maart. Om dit te bereiken wil het kabinet de huidige capaciteit in acht jaar bijna vertienvoudigen: van de huidige 2,5 gigawatt naar 21,7 gigawatt, gelijk aan het verbruik van ruim 28 miljoen huishoudens.

Uitbaters windparken zijn verantwoordelijk

Om dit proces in goede banen te leiden stelt Jetten voor om ruim 1,6 miljard euro uit het Klimaatfonds te gebruiken voor onder andere natuurbescherming, visserij en scheepvaartveiligheid. Uitgaven voor de beveiliging van windparken tegen buitenlandse sabotage worden niet genoemd. Dat is namelijk de verantwoordelijkheid van uitbaters van windparken en TenneT, meldt een woordvoerder van het ministerie van Economische Zaken en Klimaat in een reactie op vragen van Follow the Money.

Ondertussen wordt de dreiging op de Noordzee reëler. ‘De Russen willen onze energievoorziening steeds meer gaan verstoren nu we weggaan van Russische olie en gas,’ zegt Kenneth Lasoen, expert op het gebied van veiligheidsvraagstukken, cyberaanvallen en hybride oorlogsvoering bij Clingendael. ‘Maar kijk bijvoorbeeld ook naar China, of landen in het Midden-Oosten. Onder andere windmolenparken zijn voor hen interessant omdat die in steeds grotere mate in onze energiebehoefte moeten gaan voorzien. Die landen hebben er belang bij om onze alternatieve energievoorziening te verstoren.’

Hypersone wapens

Deze zorg wordt onderschreven door de inlichtingendiensten MIVD, AIVD en NCTV. In een gezamenlijk rapport beschrijven de veiligheidsdiensten hoe Rusland binnen afzienbare tijd nieuwe hypersone wapensystemen zal introduceren om ‘politiek-strategische doelen te bereiken’. Vanwege hun zeer hoge snelheden, manoeuvreerbaarheid en lage zichtbaarheid is het treffen van tegenmaatregelen ‘uiterst complex’, zeggen de diensten. Russische marineschepen worden de afgelopen jaren steeds vaker door de MIVD waargenomen op de Noordzee, gemiddeld twee per week.

De schepen doorkruisen vaak de Exclusieve Economische Zone – een gebied net buiten de Nederlandse territoriale wateren waar met de groei van de windparken steeds meer cruciale infrastructuur staat, of komt te staan. Voor deze zone ontbreekt een lokale of regionale veiligheidsstructuur, zoals we die op land wél hebben, en is Nederlandse wetgeving beperkt van toepassing. ‘Dat kan voor verwarring zorgen over wat de kustwacht en de marine precies mogen en kunnen doen om de zone te beveiligen,’ zegt Seline Trevisanut, hoogleraar internationaal recht en duurzaamheid.

In principe is de kustwacht verantwoordelijk als first responder bij mogelijke veiligheidsincidenten, maar op deze nieuwe vorm van beveiliging is de organisatie nog niet ingericht. ‘Hier gaat ons werk drastisch door veranderen,’ zegt voormalig kustwacht-directeur Jan van Zanten in een podcast waarin de resultaten van een recent onderzoek van HCSS naar de veiligheid van kritieke infrastructuur op de Noordzee verder worden besproken. ‘We moeten de Noordzee veilig houden qua ongelukken en incidenten, maar nu ook op het gebied van maritime security. ’

Bij eventuele grote incidenten geeft Van Zanten aan ‘Ivo te moeten bellen’ omdat de kustwacht in principe niet gewapend is. Hij doelt op kolonel van de marine Ivo Moerman, die net als hij bij de podcast is aangeschoven. Maar ook Moerman vraagt zich af in welke vorm of onder welk mandaat hij in dit soort gevallen precies kan optreden. ‘Er is best veel onduidelijkheid over wie er nu precies verantwoordelijk is op de Noordzee als de situatie daar misloopt.’

De onduidelijkheid ontstaat volgens Trevisanut omdat elke economische activiteit in de Noordzee een apart juridisch kader kan hebben. Ook zijn veel juridische kaders waarbinnen de kustwacht en marine moeten opereren volgens de hoogleraar met name nog gericht op het winnen van olie en gas op zee.

De regels moeten nog worden aangepast aan bijvoorbeeld windparken. ‘Op land is dit al een stuk verder, maar op zee zijn we er nog niet,’ aldus Trevisanut.

De kustwacht en de marine gaven daarom vorig jaar het HCSS de opdracht om de gevolgen van de economische ontwikkelingen op de Noordzee voor beide organisaties te onderzoeken. In het rapport worden scenario’s geschetst waarin kritieke infrastructuur op zee wordt beschadigd, gesaboteerd of zelfs aangevallen.

Mogelijke doelen zouden stroomkabels en transformatorplatforms – een soort elektriciteitshuisjes – op zee kunnen zijn, die de stroom vanuit de windmolens omzetten in gelijkstroom en via kabels aan land brengen.

De transformatorplatforms en windmolens zouden gehacked kunnen worden. ‘Windmolens zijn met elkaar verbonden via een groot netwerk,’ licht Lasoen toe. ‘Als je er één compromitteert dan heb je de kans dat je er meer compromitteert. Dan zit je met een gigantisch probleem. Een kwaadaardige actor kan dan valse commando’s geven, zoals de windmolens stilleggen of ze kapot maken door ze op hol te laten slaan, waardoor de rotoren kapotschieten.’

Daarnaast kunnen volgens de HCSS-onderzoekers rond de kabels landmijnen worden geplaatst die op afstand tot ontploffing kunnen worden gebracht, waardoor in één klap een of meerdere verbindingen onderbroken worden. Het aantal potentiële onderzeese doelwitten neemt de komende jaren flink toe. Het Planbureau voor de Leefomgeving berekende dat in 2050 een vijfde tot de helft van de Nederlandse Noordzeebodem bedekt zal zijn met telecom- en elektriciteitskabels.

René Peters, expert op het gebied van offshore energie bij TNO, vertelt dat onderzeese kabels in theorie makkelijk kunnen worden doorgeknipt door onderzeebootjes van bijvoorbeeld Russische of Chinese schepen. ‘Daar kun je weinig aan doen, totdat het gebeurt. Het is op dit moment alsof de inbreker met een koevoet voor de deur staat en hij gewoon mag komen kijken. Dat voelt toch niet helemaal lekker. Zeker als straks het grootste deel van onze elektriciteitsvoorziening uit de Noordzee komt.’

De impact van dit soort – vooralsnog theoretische – sabotageacties nemen in de toekomst verder toe door de opschaling op de Noordzee. Met steeds grotere windmolenparken zijn er meer windmolens die gehacked kunnen worden. En door een nieuw ‘kabelsysteem’ dat staatsbedrijf TenneT als beheerder van het ‘net op zee’ vanaf 2028 in gebruik gaat nemen, zijn er in plaats van zes kabels nog maar twee kabels nodig om energie voor 2,5 miljoen huishoudens aan land te brengen.

Als één van de kabelsystemen of transformatorplatforms uitvalt, kan dat flinke gevolgen hebben. ‘Bij gigawatts aan uitval krijgt het Nederlandse stroomsysteem een flinke opdonder en moet er – afhankelijk van de precieze omstandigheden – veel gebeuren om het systeem draaiende te houden,’ zegt Pier Stapersma van het Clingendael International Energy Programme.

Geen back-up

Op land is het energiesysteem een stuk veerkrachtiger dan op zee, vindt René Peters van TNO. ‘Het is wel eens gebeurd dat een helikopter op land tegen een hoogspanningskabel is gevlogen. Aan land is er dan een verbonden net van kabels die de klap kunnen opvangen, maar op zee bestaat dit nog niet. Hiervoor zouden de transformatorplatforms met elkaar verbonden moeten worden, maar dat wordt nog niet gedaan. Elk windpark dat nu wordt gebouwd is met een direct lijntje aan land verbonden. Toen we begonnen met het bouwen van windparken direct buiten de kust was dat nog te overzien. Maar nu gaat het om parken tot honderd kilometer uit de kust. Je moet dan wel zorgen dat er ook back-upverbindingen zijn. Als er nu één kabelsysteem van 2 gigawatt uitvalt dan praat je over 10 procent van ons elektriciteitsgebruik in Nederland.’

In maart 2015 vond de grootste stroomstoring ooit plaats in Nederland en viel er ongeveer een gigawatt aan capaciteit uit. Een miljoen huishoudens kwam zonder stroom te zitten, verkeerslichten werkten niet, treinen reden niet, bedrijven schakelden over op noodstroom en mensen kwamen vast te zitten in liften. Ook het telecommunicatienetwerk kreeg een flinke klap: ‘Bij stroomstoringen vanaf dertig minuten en zeker na meer dan twee uur moeten gebruikers rekening houden met het feit dat mobiele communicatie niet meer mogelijk is,’ blikt de Inspectie Veiligheid en Justitie terug in een onderzoek.

TenneT bevestigt dat er bij het uitvallen van gigawatts aan energie een reëel risico is op een stroomstoring. Bij uitval van meerdere gigawatts op zee zou in eerste instantie het noodvermogen ingeschakeld worden. Binnen enkele uren kunnen extra gascentrales ingeschakeld worden en indien bij buurlanden geen vergelijkbare storing plaatsvindt, zouden ook die extra stroom kunnen leveren.

Verder bevestigt TenneT dat ze zich ‘zeer goed bewust’ zijn van de cyberrisico’s van de infrastructuur. ‘We treffen daarvoor zichtbare en onzichtbare maatregelen,’ zegt een woordvoerder. Daarbij betrekken ze met regelmaat alle betrokken partijen, zoals de NCTV, NCSC en betrokken ministeries.

Indien TenneT verdachte activiteiten waarneemt in hun infrastructuur, maken zij hier in eerste instantie melding van aan de kustwacht. TenneT geeft geen toelichting over de manieren waarmee ze de infrastructuur op zee monitoren. Wel bevestigen ze dat stroomkabels uitgerust zijn met glasvezelkabels die helpen om de kabels op afstand in de gaten te houden. Welke data deze kabels precies verzamelen wil TenneT niet delen om veiligheidsredenen.

TenneT, de kustwacht en de marine zijn slechts drie van de partijen die een rol spelen in de beveiliging van infrastructuur op de Noordzee. Bij navraag blijken vijf ministeries, inlichtingendiensten, de kustwacht, uitbaters van windparken en TenneT allemaal een deel van de verantwoordelijkheid te dragen. Hoewel de ministeries in algemene termen kunnen toelichten wat precies hun taakverdeling is, blijft het onduidelijk of de veiligheid op de Noordzee structureel gecoördineerd wordt en hoe er wordt samengewerkt om eventuele beveiligingsrisico’s te beperken.

Voor HCSS-onderzoeker Lucia van Geuns is dit een herkenbaar beeld. Zij ondervond tijdens haar onderzoek dat er in Nederland vooral wordt gekeken naar de economische waarde van de Noordzee, maar dat er te weinig wordt gecoördineerd op het gebied van veiligheid.

Van Geuns organiseerde daarom eind vorig jaar een ronde tafel met collega’s, waar onder andere veiligheidsdiensten, onderzoeksinstituten, belangenverenigingen en de maritieme industrie aanschoven. ‘Dat was heel interessant omdat we merkten dat iedereen binnen zijn eigen vakgebied erg kundig was, maar dat de linkerhand niet wist wat de rechterhand deed. Iedereen zat in zijn eigen bubbel.’

Niet onze rol

Er bestaat een overlegorgaan voor de Noordzee, maar ook dat neemt geen coördinerende taak met betrekking tot veiligheid op zich. Sybilla Dekker, voorzitter van het Overlegorgaan Fysieke Leefomgeving, brengt sinds enkele jaren ministeries, marktpartijen en natuurorganisaties samen om plannen op de Noordzee met elkaar af te stemmen. Dit leidde in 2020 tot het Noordzee-akkoord. ‘Maar het is niet onze rol om het over veiligheid te hebben,’ zegt Dekker.

Wel geeft Dekker aan dat ze het eens is met de conclusie van het HCSS-rapport: de veiligheid op de Noordzee is onderbelicht. ‘Hier hebben we nog een wereld te winnen.’ Ondanks deze constatering laat Dekker het initiatief om de beveiliging beter te coördineren ‘bij de veiligheidsdiensten’, laat ze Follow the Money weten.

Ook op Europees gebied gebeurt er te weinig, stelt Europarlementariër Bart Groothuis (VVD). Groothuis was eerder hoofd van bureau cyber security bij Defensie: ‘Daar leerde ik dat je eerst overzicht moet hebben om naar inzicht en uiteindelijk handelen te kunnen overgaan. Maar in Europa gaat het al mis bij de eerste stap: we hebben geen overzicht van het aantal incidenten rondom onderzeese infrastructuur. Europa is aan het slapen.’

Groothuis noemt communicatiekabels als voorbeeld; marktpartijen zijn momenteel niet verantwoordelijk voor het melden van eventuele incidenten. ‘Zij hebben er ook geen belang bij om eventuele incidenten te melden. We moeten als Europa zelf een veel beter overzicht creëren. Kijk bijvoorbeeld naar landen als het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten, die de dreiging al veel eerder zagen aankomen, en waar ze een meldplicht hebben en investeren in nieuwe schepen voor onderzeese surveillance, om zo meer inzicht te krijgen in mogelijke dreigingen.’

In België is er inmiddels een ‘minister van Justitie en de Noordzee’ die eind april de nieuwe wet ‘Maritieme Beveiliging’ presenteerde, voor de beveiliging van schepen, havens en windmolens op zee. Voor windparken wordt via het Maritiem Informatie Kruispunt een veiligheidsbeoordeling opgemaakt van mogelijke bedreigingen en zwakke plekken in windmolenparken, stopcontacten op zee, kabels en pijpleidingen. Er is ook een Nationale Autoriteit voor Maritieme Beveiliging, die het beveiligingsplan moet goedkeuren en elke vijf jaar evalueert.

In Nederland diende Kamerlid Derk Boswijk van het CDA eind vorig jaar met succes een motie in over het ontwikkelen van een strategie voor bescherming van de cruciale infrastructuur in de Noordzee. Dat antwoord is er nog steeds niet, laat hij Follow the Money desgevraagd weten.

Wel is in het regeerakkoord een plan voor een ‘nationale veiligheidsraad’ opgenomen, maar wat dat precies inhoudt is nog onbekend. Het ministerie van Algemene Zaken laat in een reactie weten dat het momenteel verkent wat de verantwoordelijkheden van deze veiligheidsraad precies zouden behelzen en verwacht dat daar aan het einde van het jaar meer duidelijkheid over komt.

Ondertussen werden begin mei de ambities voor de Noordzee nog eens flink opgeschroefd. Aan de Deense kust kondigden regeringsleiders van Nederland, Duitsland, Denemarken en België aan dat in 2050 voor meer dan 200 miljoen huishoudens aan windenergie geproduceerd zal worden op de Noordzee. In een uitgebreide verklaring zetten de vier landen duidelijk uiteen hoe ze deze samenwerking willen vormgegeven. Een paar woorden worden gewijd aan het belang van digitale veiligheid van infrastructuur op zee: die blijft ‘bovenaan de Europese agenda’.

Bron: anoniem, ftm.nl | Ties Gijzel